Dawne Zawiercie w fotografiach i opowiadaniach

Kiedy przybliĹźamy współczesnym mieszkańcom Zawiercia i okolic sylwetki i działania osób najbardziej zasłuĹźonych dla miasta, najczęściej są nimi mężczyĹşni. Jednak chwalebny wyjątek stanowi postać Heleny Malczewskiej, kobiety naprawdę niezwykłej, śmiało realizującej przyświecające jej idee, bez względu na róĹźnorakie problemy. Młodzi zawiercianie znają ją jako patronkę II Liceum Ogólnokształcącego, nie do końca zdając sobie sprawę z tego, jakie zasługi są udziałem pani Malczewskiej.

Nie wiemy co tak naprawdę spowodowało, Ĺźe Helena Malczewska znalazła się w Zawierciu. Urodziła się 28 lutego 1869 r. we wsi Sobaków, w parafii Gorzkowice, nieopodal Piotrkowa Trybunalskiego, w domu Piotra i Władysławy Malczewskiej z d. Ĺťabickiej.¹  Rodzina ta była niezwykła – wszystkie trzy córki państwa Malczewskich załoĹźyły polskie szkoły w róĹźnych częściach kraju. Właśnie dzięki swojej heroicznej postawie na polu edukacji bohaterka tego artykułu zasłuĹźyła się najbardziej dla Zawiercia. W 1898 r. załoĹźyła pierwszą, czteroklasową szkołę średnią w tym mieście – gimnazjum dla dziewcząt. Wyprzedziła tym samym o wiele lat takie placówki, jak Prywatne Gimnazjum Męskie, Gimnazjum Wandy Karczewskiej czy Seminarium Nauczycielskie.²  Dla dziewcząt w tamtym czasie ukończenie gimnazjum dawało szanse na lepszą przyszłość.

Ĺťyjące absolwentki wspominają ją jako kobietę bardzo sumienną i dbającą o porządek. WraĹźliwa na potrzeby innych, dla swoich uczennic była jak matka. Zawsze troszczyła się o ich sytuację materialną, a ta była w wielu przypadkach ciężka, zwłaszcza w dobie kryzysu. KaĹźdą swoją podopieczną Pani Malczewska znała osobiście. Często obniĹźała pobierane opłaty. Jawi się jako osoba postępowa, lojalna, doskonała organizatorka, wraĹźliwa i dążąca z pomocą wszędzie, gdzie widziała tego potrzebę.³

Organizowała m.in. lekcje zarobkowe dla zdolnych uczennic w domach bogatych zawiercian, by miały środki na czesne, dla absolwentek szukała pracy.⁴  Starała się przede wszystkim o dobór jak najlepiej wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej, choć tacy ludzie nie byli nisko opłacani. Pani PrzełoĹźona (bo tak był nazywana), pomimo sporych problemów finansowych, jakie miała jej szkoła, robiła wszystko, by poziom nauczania w placówce był wysoki, co przynosiło owoce, wiele absolwentek stanowiło kwiat inteligencji polskiej. Jak dowiadujemy się z materiałów przekazanych przez p. Jerzego Abramskiego, „Kurier Zagłębia” w numerach 244 i 261 pisał o wysokim poziomie czteroklasowej pensji, zaś sama Helena Malczewska była osobą niezwykle cenioną w Kuratorium w Krakowie, które darzyło ją ogromnym zaufaniem. Pełniła rolę doradcy oraz pełnomocnika jako opiniodawca.

Ĺťyła bardzo skromnie, niemal całe fundusze inwestując w szkołę. Budynek placówki naleĹźał do niej i został odpowiednio zaadaptowany do celów edukacyjnych, a Pani Helena dbała o jak najlepsze wyposaĹźenie placówki. Pieniądze na prowadzenie szkoły były pozyskiwane na wiele sposobów: od pobierania czesnego w róĹźnej wysokości, przez organizowanie dochodowych imprez, aĹź do zbierania na tacę w kościele. Wszystko to dla dobra młodych zawiercianek, bo nic z tych pieniędzy nie zatrzymywała dla siebie. JeĹźeli pojawiły się nadwyĹźki pieniędzy, przeznaczane były na pilne cele charytatywne. Problemy finansowe nigdy nie osłabiły ducha Heleny Malczewskiej. Dobudowano z czasem salę gimnastyczną, pomieszczenia sanitarne, biblioteka w latach 1935-1936 liczyła 800 tomów w języku polskim i niemieckim.⁵

W roku szkolnym 1918/1919 otworzono pierwszą klasę maturalną w historii szkoły. W kolejnych latach egzamin maturalny odbywał się pod przewodnictwem delegata Kuratorium. Do szkoły uczęszczało w tym czasie 200 uczennic.

Gimnazjum Ĺťeńskie było miejscem, gdzie młode dziewczęta mogły równieĹź nauczyć się tolerancji i szacunku dla drugiego człowieka, co było waĹźne dla mieszkańców wielowyznaniowego Zawiercia. Uczennicami pensji były zarówno córki inteligencji, jak i robotników, katoliczki, Ĺźydówki i protestantki. RóĹźnic w ich traktowaniu nie było, a dziewczęta innych wyznań składały oświadczenia, Ĺźe uczą się swojej religii, bowiem dla Pani Malczewskiej wychowanie religijne było bardzo waĹźne.

Mimo iĹź praca w szkole zabierała Pani PrzełoĹźonej mnóstwo czasu, była ona równieĹź aktywna na rzecz Zawiercia. Działała m.in. w Zarządzie Rady Miejskiej Opiekuńczej, która w latach wojny ratowała od głodu setki ludzi. NaleĹźała do Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Zawierciu od dnia jego powstania, tzn. od 04.06.1910 r. Razem z nią do Oddziału naleĹźała jej zaufana sekretarka, oddana pracy w Gimnazjum, Stefania Grodzka.

Helena Malczewska podjęła równocześnie opiekę nad szpitalem „Czortków” i była przewodniczącą Oddziału Polskiego Czerwonego KrzyĹźa, załoĹźonego 03.03.1920 r. Natomiast od 1923 r. była członkiem Koła Przyjaciół Harcerzy.⁶ Wspaniałym świadectwem patriotycznego wychowania młodzieĹźy w gimnazjum Malczewskiej było załoĹźenie w konspiracji organizacji harcerskiej jesienią 1916 r. przez nauczycielkę Leokadię Gibkę

Młode dziewczęta były teĹź kształcone w duchu rozwoju kulturalnego. 29 lutego 1916 r. wystąpiły w Domu Ludowym, prezentując spektakle „Zaczarowana Małgosia” A. Niemojewskiego, „Wiara, nadzieja i miłość” Pustowskiego oraz przedstawiły Ĺźywy obraz A. Grottgera „Głód”. Pieniądze z biletów przeznaczono na działalność charytatywną.

Pani Malczewska zmarła 16 lutego 1936 r. i została pochowana na cmentarzu parafialnym w Zawierciu. Nie była rodowitą zawiercianką, ale przez olbrzymi wkład w rozwój miasta zasłuĹźyła na wieczną pamięć mieszkańców.

Była kobietą na miarę swoich czasów. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności, do dziś nie znanym historykowi, pojawiła się w Zawierciu. Dla uczennic była matką i nauczycielką w jednym; tolerancyjna, opiekuńcza, surowa, kiedy potrzeba, ale i łagodna, śmiało idąca do przyświecającego jej celu bez względu na przeciwności, powinna być  zawsze pamiętna przez młodzieĹź nie tylko tę uczęszczającą do szkoły, w której sama kiedyś uczyła, ale przez wszystkich chcących zrobić w swoim Ĺźyciu coś, co inni będą wspominać z uznaniem.

Przypisy:

¹ Data podana na podstawie świadectwa chrztu zamieszczonego w: Anna Ładoń-Przybyłowa, „Memoriał w sprawie przywrócenia II Liceum Ogólnokształcącemu w Zawierciu imienia Heleny Malczewskiej, w: „Zarys dziejów II Liceum Ogólnokształcącego im. Heleny Malczewskiej w Zawierciu 1989-1998, praca zbiorowa pod redakcją Józefa NiedĹşwieckiego, Zawiercie 1998, s. 6.
² ibidem, s. 5.
³ ibidem, s. 6. i 9.
⁴ ibidem.
⁵ ibidem.
⁶ ibidem, s. 9.

autor: Damian DomĹźalski

www.zawiercianin.pl
Artykuł pierwotnie ukazał się w nr 1 (3) wiosna 2010 kwartalnika "Zawiercianin"