Dawne Zawiercie w fotografiach i opowiadaniach

O Zawierciu słyszy się często, Ĺźe jest miastem zamierającym, a opinię tę przypieczętował ostatnio przewodniczący Centralnej Komisji Oszczędnościowo-OddłuĹźeniowej, dr M. Jaroszyński, który wymienił je jako miasto o deficytowej strukturze. W ten sposób zawierciańska czy zawiercka bieda doczekała się swego patentu. Tym milej było mi usłyszeć w rozmowie z pierwszym starostą zawierciańskim, a obecnie prezydentem miasta, p. Cz. Kowalskim, Ĺźe sytuacja nie kwalifikuje Zawiercia na łono Abrahama i stąd mój rozpęd ku zrehabilitowaniu miasta, które mimo młodego wieku tak wiele przeĹźyło, Ĺźe niejeden stary gród mógłby od podobnych przeĹźyć posiwieć.

Nie ubliĹźyło godności Zawiercia, jeĹźeli Ĺźe do 1915 roku naleĹźało administracyjnie do gminy Kromołów, gdzie w ocembrowanej oprawie wytryska Ĺşródło Warty, Ĺźe bezpośrednią władzą Zawiercia wtedy, gdy liczyło juĹź około 40 000 mieszkańców, był wójt kromołowski, który tu często zachodził, by spojrzeć ku licznym kominom fabrycznym i zauwaĹźać, z którego lepiej się kurzy. Los Zawiercia był zawsze gordyjskim węzłem związany z fabryką tekstylną tejĹźe nazwy, która w 1872 roku pierwszą siłę napędową czerpała z wody, czym naleĹźy tłumaczyć legendę o młynie, w którym mełła się dola i niedola zawierciańska.

TuĹź przed wojną więcej niĹź połowa mieszkańców bezpośrednio czy pośrednio Ĺźyła z Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie”, które w roku 1913 zatrudniało 5700 robotników. Nieczynne w czasie okupacji niemieckiej, wznowiło swą działalność po wojnie, ściągając do miasta tysiące robotników, którzy podczas zastoju wojennego przewaĹźnie opuścili Zawiercie i wrócili na wieś. Najlepszą koniunkturę miało miasto w 1924 roku, gdy „Zawiercie” zatrudniało 6800 robotników, najgorszą w latach 1931-1932, gdy po raz drugi stanęło. I znów nieznaczna nastąpiła poprawa, gdy „Zawiercie” ruszyło i obecnie zatrudnia około 1000 robotników. Ta zaleĹźność miasta od chimerycznych losów jednej fabryki stworzyła upiorną hipnozę ciągłej podróĹźy w nieznane, a samorząd uwikłała w niesłychane kłopoty, gdy zwalniani masowo robotnicy przechodzą pod jego opiekę. Koniunkturę miasta moĹźna w tej perspektywie ująć w zestawieniu cyfr określających ilość bezrobotnych, wysokość dochodów zwyczajnych samorządu oraz subwencji i poĹźyczek, którymi samorząd miejski operował, by zatrudnić bezrobotnych.

W roku obecnym nasilenie bezrobocia, oczywiście w ramach statystyki oficjalnej, wynosi 1538, dochody zwyczajne w budĹźecie miejskim preliminowano w kwocie 402 tys. zł, a na zatrudnienie bezrobotnych uzyskano na razie 700 tys. zł. Wpatrzywszy się w powyĹźsze cyfry widzi się, Ĺźe kryzys Zawiercia osiągnął swoje maksimum w 1931 roku i właśnie w tym roku samorząd wycisnął z miasta maksimum dochodów, a dwa razy mniej niĹź w roku poprzednim uzyskał z zewnętrznej subwencji i poĹźyczek na zatrudnienie bezrobotnych.

Rok 1933 był dla samorządu m. Zawiercia bodaj najcięższy, gdy dochody miasta spadły do połowy, a większa pomoc z zewnątrz nie przyszła. Dopiero od 1934 roku do wyczerpanego juĹź zupełnie organizmu samorządowego wpłynęły większe subwencje. W tym okresie praca samorządu miejskiego była podobna do akcji ratunkowej miejskiej straĹźy poĹźarnej, która wzywa na pomoc sąsiadów, a nie wiedząc, kiedy ta pomoc i w jakiej sile nadejdzie, pracuje z największym wysiłkiem tylko na najgroĹşniejszym odcinku poĹźaru, dopóki jej siły nie wyczerpią się.

Ratunek dla Zawiercia w okresie najcięższego kryzysu bezrobocia, pod którego obuchem 75% miasta głodowało, nie był w tych warunkach nawet częściowo wystarczający ani planowy. W miarę, jak samorząd wyrywał na ten cel pieniądze czy to z ministerstwa robót publicznych, czy z B.G.K. lub innych instytucji kredytowych, wymyślał róĹźne zajęcia, zmuszony najczęściej prowadzić takie roboty, które zatrudniałyby największą ilość bezrobotnych przy minimalnych wydatkach na materiały.

Dopiero w ostatnich latach pomoc Funduszu Pracy wprowadziła w te akcje więcej planu i celowości gospodarczej. W takich okolicznościach mógł się zdarzyć taki paradoks, Ĺźe dopiero w czasie największej klęski i nędzy Zawiercie urządziło sobie najpiękniejszy w Zagłębiu park miejski, pobudowało chodniki i ulice, uruchomiło miejski zakład elektryczny i wodociągowy, rzeĹşnie miejskie, miejskie domy czynszowe, piękny gmach dla gimnazjum państwowego, urządziło przytułek dla starców i schronisko dla sierot, zasadziło kilkanaście tysięcy drzew, upiększyło się plantacjami itp. A  jednak wszystkie te inwestycje tylko dorywczo i częściowo rozwiązywały  kwestię bezrobocia i niewiele się przyczyniły  do gospodarczej poprawy miasta. W tym roku z dotacji Funduszu Pracy i zasiłków rządowych miasto zatrudnia 752 bezrobotnych przy budowie linii kolejowej Zawiercie – Tarnowskie Góry i 416 zawiercian, a na wschód do Brześcia i Słonimia wyjechało na roboty 411 bezrobotnych. PoniewaĹź miejscowe zakłady zatrudniają obecnie ponad 3000 robotników, o 500 więcej niĹź w ub. roku, biorąc zatem w rachubę rodziny utrzymujące się z pracy w urzędach, handlu i rzemiośle, moĹźna się doliczyć, Ĺźe obecnie w letnim sezonie juĹź tylko 20% do 25% mieszkańców Zawiercia stanowi bierną w jego bilansie gospodarczym pozycję. Sam samorząd dopłynął juĹź kresu wyczerpania. Mimo deficytu, który został dopuszczony w bieżącym roku w kwocie 140 tys. zł., nie moĹźna juĹź było więcej ograniczać wydatków zwyczajnych poniĹźej 574 tys. zł. Jest rzeczą znamienną, Ĺźe w kwocie powyĹźszej mieści się aĹź 40% wydatków na opiekę społeczną i zdrowie publiczne, a odsetek ten moĹźe najlepiej określa skalę Ĺźywotności, względnie bierności biologicznej miasta.

Za mało w Zawierciu Ĺźywotnej substancji, by miasto mogło się rozwijać. Wystarczy jej natomiast do wegetacji w… letargu. Radykalnym środkiem dla uzdrowienia Zawiercia byłoby przesiedlenie się stąd części ludności, i w tym sensie nie brak prób. Zresztą sama ludność wyczerpując swą nieoczekiwaną cierpliwość w oczekiwaniu na lepszą koniunkturę, stosuje ten środek. W roku 1932 Zawiercie liczyło 32532 mieszkańców, w dnu 1 stycznia br. 31590. Organizm w letargu podobno się kurczy.

Tadeusz Opioła

ReportaĹź „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” z  31.07.1937 r.

Tekst wyszukał i przygotował Jerzy A. Maciążek. Poprawiono pisownię według obecnych reguł.